فهم قرآندر این مقاله بحث ما از از امکان فهمیدن قرآن، به معنی امکان درک معانی آن، به مقدار آشکار شدن ظاهر کلام برای انسان است. درک تمام بطون، مخصوص پاکان و معصومان می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - ماده فهم در قرآن ۳ - قابلیت فهم قرآن برای همه ۴ - مراتب فهم قرآن ۵ - اشکال اخباریون به امکان فهم قرآن ۶ - پاسخهای مفسران به اخباریون ۶.۱ - فهم حقیقت قرآن مراد از روایات ۶.۲ - شواهدی از آیات مبنی بر امکان فهم قرآن ۶.۲.۱ - هادی و مبیّن بودن قرآن ۶.۲.۲ - تدبر در قرآن ۶.۲.۳ - مخاطب قراردادن عموم مردم ۶.۳ - مفروض دانستن امکان فهم قرآن از سوی اهل بیت ۶.۴ - امر به عرضه روایات به قرآن ۶.۵ - وجدانی بودن فهم قرآن ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - معنی امکان و فهم در لغتامکان در لغت از ماده "مکن" به معنای "مستقر شدن همراه با قدرت" است. [۱]
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱۱، ص۱۵۰.
که در فارسی امکان به معنای "در حد توان" [۲]
فرهنگ ابجدی عربی- فارسی، بی تا، بی جا، ص۱۳.
و ممکن به "شدنی" ترجمه شده است. [۳]
فرهنگ ابجدی عربی- فارسی، بی تا، بی جا، ص۸۶۵.
"فهم" در لغت به معنای شناختن یا تعقل آمده، و فهمت الشیء یعنی عرفته یا عقلته، و برخی آن را شناختن با قلب معنا کرده‌اند و معادل فارسی آن را "دانستن" میگویند. [۶]
قاموس قرآن، ج۵، ص۲۰۵.
البته اهل لغت ماده فهم را برای معانی دانسته و به کار بردن آن را برای ذوات اشتباه می‌دانند؛ و فهم قرآن هم از باب معانی است نه ذوات و می‌خواهد مطالبی را به انسان منتقل کند؛ مثل «فهمت الکلام» ولی «فهمت الرّجل» صحیح نیست. [۷]
قاموس قرآن، ج۵، ص۲۰۵.
۲ - ماده فهم در قرآنماده فهم در قرآن کریم تنها یکبار به کار رفته است: «فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ....» ما (حکم واقعی) آن را به سلیمان فهماندیم.... ۳ - قابلیت فهم قرآن برای همهامام خمینی معتقد است فهم قرآن کریم برای همه افراد ممکن است و هر کسی به‌اندازه استعداد خود می‌تواند از این سرچشمه معارف الهی بهره ببرد. به اعتقاد ایشان اگر‌چه قرآن حقیقتی بسیار بلند دارد ولی نازل شده و در اختیار عموم مردم قرار گرفته تا همه به‌اندازه ظرفیت خود از آن بهره ببرند. البته فهم و سطوح بهره‌گیری از قرآن هم متفاوت است؛ به همین دلیل است که صاحب یک یا چند تخصص نمی‌توانند تفسیری جامع از معارف قرآن ارائه بدهند. ۴ - مراتب فهم قرآنباید توجه داشت که قرآن کریم کتابی عمیق و ذو بطون است و هر کس به حدّ ظرفیت وجودی خود می‌تواند از آن بهره‌مند شود و ائمه علیهم السّلام نیز آیات کریمه‌ی قرآن را برای همه‌ی افراد یکسان معنی نمی‌کردند؛ برای برخی طبق ظاهر قرآن معنی می‌فرمودند و برای برخی بر اساس باطن آن؛ و این بستگی به تحمّل آن افراد داشت. [۱۳]
تفسیر موضوعی قرآن کریم، جوادی آملی، عبد الله، ص۳۷۴.
اما مقصود ما در اینجا از فهمیدن قرآن، درک معانی آن، به مقدار آشکار شدن ظاهر کلام برای انسان است. و درک تمام بطون، مخصوص پاکان و معصومان می‌باشد. [۱۴]
تفسیر موضوعی قرآن کریم، جوادی آملی، عبد الله، ص۳۷۶.
امام خمینی برای فهم قرآنی مراتبی برمی‌شمارد و معتقد است فهم ظواهر قرآن برای همه افراد ممکن است، ولی با توجه به اینکه همه انسانها علم و توانایی و شرایط دریافت معارف عمیق قرآن را ندارند، برای اهل نظر و تخصص، مراتب بالاتری از فهم قرآن ممکن است. به باور ایشان قرآن، بطون و حقایقی دارد که فهم آن مختص اولیا و انبیاء الهی است، اما درک مراحل نهایی حقیقت قرآن، تنها مخصوص پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان (علیهم‌السّلام) است و غیر از آنان به آن معارف و معانی حقیقی دست نمی‌یابند، زیرا آن مرحله، فراتر از مرتبه استدلال، استنباط و حتی مشاهده است. امام خمینی مراتب فهم قرآن را مبتنی بر مراتب و منازل خود قرآن می‌داند و برای قرآن، منازلی قائل است که بر مراتب و عوالم منطبق است. به باور ایشان قرآن دارای حقیقتی در مرتبه عالی است و این حقیقت با تنزل به مرتبه پایین‌تر، امکان فهم آن‌را فراهم کرده است، تا به حد الفاظ و صورت برسد. و برای افرادی که دل‌های خود را از تیرگی پاک کرده‌اند، به حسب مراتب و درجات، فهمیدنی است. [۲۰]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۸، ص۵۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۵ - اشکال اخباریون به امکان فهم قرآنبرخی از اخباریون خواسته‌اند از احادیثی مانند حدیث: «إِنَّمَا یَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِه» همانا قرآن را آن کسی فهمد که به او خطاب شده. [۲۲]
بهشت کافی-ترجمه روضه کافی، آژیر، حمید رضا، ص ۳۶۲.
بهره جسته و استدلال کنند که قرآن قابل فهم برای عده خاصی مثل پیامبر و ائمه علیهم السلام می‌باشد و دیگران نمی‌توانند از آن استفاده کنند. [۲۳]
بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، نجمی، هاشم زاده هریسی، ص۳۳۴.
۶ - پاسخهای مفسران به اخباریونبعد از مطرح شدن چنین بحثی از طرف برخی اخباریون، بحث امکان فهم قرآن در میان دانشمندان مطرح شد. مفسران با پاسخهای مستدل، نکاتی را در فهم این گونه احادیث برای اخباریون متذکر شدند: ۶.۱ - فهم حقیقت قرآن مراد از روایاتمنظور از این روایات، فهم ظاهر قرآن نیست؛ بلکه مراد فهم حقیقت قرآن بوده و پی بردن به عمق قرآن و تأویلات آن، آشنا بودن با ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخش، اختصاص به کسانی دارد که مورد خطاب و طرف سخن قرآن می‌باشند. [۲۴]
بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، نجمی، هاشم زاده هریسی، ص۳۳۴.
۶.۲ - شواهدی از آیات مبنی بر امکان فهم قرآنآیاتی که بر همه فهم بودن ظواهر قرآن حکایت می‌کند از جمله: ۶.۲.۱ - هادی و مبیّن بودن قرآنآیاتی که بیان کنندۀ هدایتگر بودن قرآن، بر همه‌ی افراد جامعه می‌باشد و قرآن را کتابی روشن و روشنگر و رحمت برای تمام بشریت معرفی می‌کند: «...فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ...» «...اینک آیات و دلایل روشن از جانب پروردگارتان، و هدایت و رحمت برای شما آمد!...» «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ» و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز، و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است! ۶.۲.۲ - تدبر در قرآنخدای سبحان همه انسانها را به اندیشیدن در قرآن و تعقّل در آیات آن و بهره‌مند شدن از معارف حیات‌بخش و انسانساز، دعوت کرده، [۲۷]
مخزن العرفان در تفسیر قرآن، بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، ج۱، ص۹.
و اعتراضات و توبیخ‌هایِ قرآن، نسبت به عدم تدبرِ مستقیمِ مردم حتی مشرک در محتوای قرآن، هرگونه شک و شبهه را از شخص سلیم‌النفس، زایل می‌کند: [۲۸]
پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، نقی‌پورفر، ولی‌اله، ص۲۶۰.
«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها» «آیا آنها در قرآن تدبر نمی‌کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!» ۶.۲.۳ - مخاطب قراردادن عموم مردمقرآن برای مردم نازل شده و به زبان تودۀ مردمی از هر قشر و طبقه‌ای باشند، سخن می‌گوید؛ چراکه مسئولیت هدایت و تربیت تمام بشریت را تا روز قیامت برعهده دارد. مثل: «یا بَنِی إِسْرائِیل، یا بَنِی آدَم، یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْس، یا أَیُّهَا النَّاس، یاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا، یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتاب، یا أَیُّهَا الرَّسُول، یا أَیُّهَا النَّبِیُ و...» این خطاب‌ها کراراً در آیات گوناگون ذکر شده و عموم مردم را مورد خطاب قرار داده است؛ پس اگر قرآن برای عموم قابل فهم نباشد، لغویت لازم می‌آید. [۳۰]
تدبر در قرآن، ص۲۵۹.
۶.۳ - مفروض دانستن امکان فهم قرآن از سوی اهل بیتسیره و سنّت عترت علیهم السّلام نیز همین بوده که مردم را به تفکّر و اندیشیدن در قرآن کریم دعوت کرده، قابل فهم بودن آن را مفروض و مسلّم دانسته‌اند. [۳۱]
تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی، عبد الله، ص۳۸۵.
۶.۴ - امر به عرضه روایات به قرآنروایاتی که از ائمه صادر شده و فرمودند روایات ما را به قرآن عرضه کنید که اگر معارض آن بود نپذیرید؛ با این بیان، اگر قرآن قابل فهم نباشد، عرضه کردن روایات بر آن معنا ندارد. ۶.۵ - وجدانی بودن فهم قرآنفهم قرآن امری وجدانی است و همه‌ی ما با تلاوت قرآن و مشاهده‌ی آیات مربوط به یک موضوع، به وضوح می‌یابیم که به فهم روشنی از آن مطلب دست یافته‌ایم و دچار ابهام و تزلزل و تردید نیستیم. [۳۳]
تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی، عبد الله، ص۳۸۵.
۷ - پانویس۸ - منبع• دانشنامه موضوعی قرآن. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی |